خود آزمایی عروض و قافیه 2

الف- در هر یک از ابیات زیر ، واژه های قافیه و حرف یا حروف قافیه را مشخص کنید که قافیه طبق قاعده ی « 1 » یا « 2 » است

منم که دیده به دیدار دوست کردم باز                   چه شکر گویمت ، ای کارساز بنده نواز

واژه قافیه : باز ، بنده نواز        حروف قافیه : آز        قاعده : 2

ای صبا گر بگذری بر ساحل رود ارس                 بوسه زن بر خاک آن وادی و مشکین کن نفس

واژه قافیه : ارس ، نفس                          حروف قافیه : -َ س       قاعده : 2

یار بد مار است همین بگریز از او                       تا نریزد بر تو زهر آن زشت خو

واژه قافیه : او ، زشت خو              حروف قافیه : او               قاعده 1

هر یکی دیوار اگر باشد جدا                              سقف چون باشد معلق بر هوا

واژه قافیه : جدا ، هوا                  حروف قافیه : آ             قاعده : 1

ما را همه شب نمی برد خواب                           ای خفته ی روزگار در یاب

واژه قافیه : خواب ، دریاب               حروف قافیه : اب            قاعده : 2

نه بیگانه تیمار خوردش نه دوست                       چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست

واژه قافیه : دوست ، پوست              حروف قافیه : وست          قاعده : 2

من از ابر بینم همی باد و نم                              ندانم که نرگس چرا شد دژم

واژه قافیه : نم ، دژم              حروف قافیه : -َ م         قاعده : 2

مکن شهریارا دل ما نژند                                 میاور به جان من و خود گزند

واژه قافیه : نژند ، گزند               حروف قافیه : -َند            قاعده : 2

ب – در هر یک از ابیات زیر:                                                                                                     

الف – ردیف را مشخص کنید ( اگر دارد ).
ب – واژه ها و حروف یا حرف قافیه را تعیین کنید.
پ – حرف یا حروف الحاقی را مشخص کنید. ( اگر دارد ).
ت – حرف یا حروف اصلی قافیه را مشخص کنید.  

  - ای نسیم سحر آرامگه یار کجاست؟         منزل آن مه عاشق کش عیار کجاست؟

ردیف : کجاست      حروف الحاقی : ندارد          واژه های قافیه : یار و عیار
حروف اصلی : ار ( طبق قاعده ی 2 )               حروف قافیه : ار

- سرشک هوا بر زمین شد گوا              به نزدیک خورشید فرمانروا

واژه قافیه : گوا ، فرمانروا         ردیف : ندارد        حروف اصلی : ا        قاعده : 1   الحاقی : ندارد

- کاشکی جز تو کسی داشتمی                   یا به تو دسترسی داشتمی

واژه قافیه : کسی ، دسترسی           ردیف : داشتمی ، داشتمی            حروف اصلی : -َس        

حروف قافیه : -َس + ی              قاعده : 2        الحاقی : ی                         

– مرا پرسی که چونی؟ چونم ای دل        جگر، پر درد و دل پر خونم ای دل

ردیف : ای دل          حروف الحاقی : َ م           واژه های قافیه : چونم , خونم
حروف اصلی : ون ( طبق قاعده ی 2 )          حروف قافیه : ون + َ م  

– چندان که گفتم غم با طبیبان               درمان نکردند مسکین غریبان

ردیف : ندارد            حروف الحاقی : ان             واژه های قافیه : طبیبان، غریبان
حروف اصلی : یب ( طبق قاعده 2 )                     حروف قافیه : یب + ان  

بیت ششم :   واژه قافیه : می بیختند ، ریختند              ردیف : ندارد             حروف اصلی : یخت

قاعده : 2            حروف قافیه : یخت + ند                 الحاقی : ند

بیت هفتم :           واژه قافیه : جدایی ، آشنایی            ردیف : ندارد             حروف اصلی : ا

حروف قافیه : ا + یی             الحاقی : یی                      قاعده : 1

بیت هشتم :   واژه قافیه : گلستانم ، فراوانم         ردیف : آرزوست ، آرزوست       حروف اصلی : ان

حروف قافیه : ان + م          قاعده : 2           الحاقی : -َ م 

بیت نهم :    واژه قافیه : بر افروخته اند ، سوخته اند         ردیف : ندارد      حروف اصلی : وخت

حروف قافیه : وخت +  ه اند         قاعده : 2        الحاقی : ه +  اند

بیت دهم :    واژه قافیه : غمگینم ، چندینم            ردیف : ندارد          حروف اصلی : ین

حروف قافیه : ین + _َ م           قاعده : 2             الحاقی : -َ م

بیت یازدهم :    واژه قافیه : مجوی ، جوی            ردیف : ندارد      حروف اصلی : و

الحاقی : ی              قاعده : 1             حروف قافیه :  و + ی

بیت دوازدهم :      واژه قافیه : بوستان ، خزان         ردیف : آسوده ایم ، آسوده ایم         قاعده : 2

حروف اصلی : ان           الحاقی : ندارد                                                                                              

بیت سیزدهم :      واژه قافیه : بستیمش ، پیوستیمش              ردیف : ندارد         قاعده : 2

حروف اصلی : -َست           حروف قافیه : -َست + یمش

بیت چهاردهم :      واژه قافیه : صحرا ، دریا           ردیف : فکنم ، فکنم            قاعده : 1

حروف اصلی : ا              حروف قافیه : ا

بیت پانزدهم :       واژه قافیه : می خانه ، جانانه           ردیف : نهادیم ، نهادیم      قاعده : 2

حروف اصلی : ان        حروف قافیه : ان + -ِ              الحاقی : ه

ج– با توجه به تبصره ها، عیوب قافیه را در ابیات زیر مشخص کنید:
– هر آن کس که بر دزد رحمت کند                به بازوی خود کاروان می زند

« کند، می زند » واژه های قافیه اند و « ُ ن ، َ ن » حروف اصلی قافیه اند.
عیب قافیه : تفاوت در مصوت های  کوتاه است، اما بنا بر تبصره 3 عیب قافیه به خاطر اضافه شدن حروف الحاقی « َ د » بر طرف شده است.  بیت دوم : واژه های قافیه : یارا ، را          حرف قافیه : آ

- بیت3 :   بر اساس تبصره 4 ص 9  « باز » پیشوند است ودر حکم واژه قافیه درست است . این بیت دارای دو قافیه است « انباز ، باز » و « گشت = شد ، گشت = آمد » که قافیه اصلی واژه های آخر « گشت ، گشت » است .              حروف قافیه : -َ شت

- بیت چهارم : واژه قافیه : پایبندم ، کمندم       حروف اصلی : -َ ند قاعده 2        حروف قافیه : -َ ند + -َ م

- بیت پنجم : واژه های قافیه : « بد ، خود » قافیه با توجه به تلفظ امروزی واژه خود « خُد » درست نیست زیرا در مصوت های کوتاه اختلاف است و واژه های قافیه ، حرف یا حروف الحاقی هم ندارند .

  – که اگر آفتاب است یک ذره نیست           وگر هفت دریاست یک قطره نیست

ذره و قطره واژه های قافیه اند و ه در حکم الحاقی و «  َ ر ، َ ط ر» حروف اصلی قافیه اند. قافیه غلط است زیرا حروف اصلی یکسان نیستند. طبق تبصره 2 ص 9 – تلفظ واژه قافیه : زررِ ، قطرِ      « ه » در حکم الحاقی

- بیت هفتم : چون نیکو با مشفق قافیه نمی شود ، پسوند « تر » را قافیه به حساب می آوریم . چون پسوند « تر « عینا تکرار شده است و معنی هر دو مورد یکسان است ، قافیه غلط است .

- بیت هشتم : واژه های قافیه : « دلی ، عاقلی ، صیقلی » است . « ی » در پایان واژه ها الحاقی به حساب می آید .

حروف اصلی قافیه به ترتیب : « -ِ ل ، -ِ ل ، -َ ل » می باشد .

عیب اختلاف مصوت ، بنا به تبصره 3 ص 9 ، با آمدن حرف الحاقی « ی » بر طرف شده است .

د – قافیه را در این شعر نو مشخص کنید .

واژه های قافیه : « ماندگاری ، آری »      حروف اصلی : ار 

ه – در شعر زیر واژه  قافیه را پیدا کنید و مشخص کنید آیا حروف قافیه طبق قاعده ی (1) یا ( 2 ) است؟
- بخوان ای هم سفر با من / ره تاریک با پاهای من پیکار دارد / به مردم زیر پایم راه را با آب آلوده / به سنگ آکنده و دشوار دارد / به چشم پا ولی من راه خود را می سپارم / جهان تا جنبشی دارد رود هر کس به ره خود /  عقاب پیر هم غرق است و مست اندر نگاه خود

- مصراع 2، 4 « پیکار ، دشوار » هم قافیه است .       واژه های قافیه : پیکار و دشوار        حرف اصلی : ار       طبق قاعده ی 2
- مصراع 6 و 7 « راه ، نگاه »هم قافیه است         واژه های قافیه : راه و نگاه           حروف اصلی : اه                طبق قاعده ی 2

- مصراع 1 و 10 « با ، رها » هم قافیه است .      حروف اصلی : آ                طبق قاعده : 1      

خود آزمایی عروض و قافیه

درس اول:

1- در کدام مورد « و » ،« ی » صامت به شمار می رود؟
آهو، وقت ، بود ، کوه ، نیست ، فارسی ، یا د، ناورد                       پاسخ : وقت  ، یاد ، ناورد
2- عبارت زیر را با نوشتن اعداد مناسب تکمیل کنید:
زبان فارسی دارای ......... مصوت کوتاه و ................... مصوت بلند و ............... صامت است.      پاسخ :3 ، 3 ، 23
3 – هر یک از کلمات زیر چند واج دارد؟
خواستن ، ژنده ، ،سلسله ، محو
خواستن --> / خ / ا / س / ت /-ََ / ن       ( 6 واج )
ژنده --> / ژ /-ِِ / ن / د /-ِ /        ( 5 واج )
سلسله --> / س /-ِ / ل / س /-ِ / ل /-ِِ /       ( 7 واج )
محو --> / م / -َ / ح / و /        . ( 4واج )

نکات مهم و دقیق در تقطیع اشعار

1.حذف (هاء ) غیر ملفوظ :
در تقسیم کلمات به هجا های بلند وکوتاه ( ها ء ) غیر ملفوظ حذف می شود. مثل : مصراع زیر از اخوان ثالث در کتاب ارغنون
((ای که می دانی ندارم غیر در گاهت پناهی ))
ای / کِ* / می / دا / نی / نَ / دا / رم / غی / رِ / در / گا / هت / پَ / نا / هی
- - U - / - U - - / - U - - / - U - -
فاعلاتن / فاعلاتن / فاعلاتن / فاعلاتن
(هاء ) غیر ملفوظ از ((که )) حذف شده است .
نکته : هرگاه ((هاء غیر ملفوظ )) در آخرین هجای رکن های اصلی و یا رکن های فر عی که به هجا های بلند ختم می شوند ، واقع شود با حرف پیش از خود یک هجای بلند محسوب می شود. مانند این مصراع از کلیات شمس تبریزی:
((روشن ندارد خانه را قندیل نا آویخته ))
رو شن ن دا رد خا ن* را قن دی ل نا آ وی خ * ته
- - U - / - - U - / - - U- / - - U -
مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن
همان گونه که می بینید (( های )) خانه حذف شده و ((های )) (( آویخته )) با حرف پیش از خود یک هجای بلند ساخته است.

2. حذف همزه و یا الف :

گاهی ((الف )) و یا (( همزه )) به تلفظ در نمی آید و حذف می شود. مانند :
((کواکب در سجود* افتند* اگر لب را بجنبانی ))
ک / وا / کب/در / س / جو / دف / تن / دَ / گر /لب / را / بِ / جن / با / نی
U - - - / U - - - / U - - - / U - - -
مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن
((الف )) افتند و (( اگر )) به جهت عدم تلفظ حذف شده است.
نکته (( الف )) به مصوت کوتاهی تبدیل و بر روی حرف قبل قرار می گیرد.

 

3. مد

مد به تنهایی یک حرف شمرده می شود و الفی که مد داشته باشد یک هجای بلند محسوب می شود.

مانند:

((شستم ز می در پای خم دامن ز هر آلودگی))

 

شس / تم / ز/ می /در / پا /ی /خم/دا /من /ز /هر /آ /لو /د / گی

 

_ _ U _ / _ _ U _ // _ U _ _ _ _ U _

 

مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن

 

حرف(( آ )) در کلمه ی (( آلودگی )) یک هجای بلند محسوب شده است.

 

یاد آوری : حرف (( آ )) اگر مصوت بلند پیش از خود واقع شود مد از تقطیع حذف می شود.

مانند:

(( گرچه مه در صورت آرایی ز گیتی بر سر آمد ))

 

گر چِ مه در / عا ل ما را / یی ز گی تی /بر س را مد

 

_ U _ _ / _ U _ _ / _ U _ _ / _ U _ _

 

فاعلاتن / فاعلاتن / فاعلاتن / فاعلاتن

 

مد در هر دو کلمه ( آرایی و آمد ) به جهت آن که (( آ )) مصوت بلند حرف پیش از خود تلفظ شده است، حذف شده .

 

4. تشدید (( ّ ))

 

تشدید یک حرف به حساب می آید،به عبارت دیگر کلمه ی مشدد همانگونه که در تلفظ تکرار می شود به هجاها تبدیل می شود.

مانند :

 

((سخن پیدا بود سعدی که حدّ ش تا کجا باشد ))

س خن پی دا / ب ود سع دی / ک حد د ش تا / ک جا با شد

U _ _ _ / U _ _ _ /U _ _ _ /U _ _ _

مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن

حرف (( د )) در کلمه ی (حدّ ) دو بار تلفظ شده و در دو هجای بلند قرار گرفته است.

5. نون ساکنی که :

نون ساکنی که پس از ( آ ) یا ( او ) و یا (یی ) ( مصوت بلند ) بیاید از تقطیع ساقط است.

مانند :

 

(آن ترک یغما یی نگر دل ها به یغما می برد)

 

آ تر ک یغ / ما یی ن گر / دل ها ب یغ / ما می ب رد

_ _ U _ / _ _ U _ / _ _ U _ / _ _ U _

 

مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن

 

نون کلمه ی (( آ ن )) ساکن وپیش از آن مصوت بلند (( آ )) و اقع شده است بنابر این از تقطیع ساقط شده است. و حرف ( ن ) حذف می گردد. در کلماتی مانند: ( مشتاقان ، بدان ، جان، آن ، فرزین ، این ، بیرون و ..) که چنین شرایطی داشته باشند نیز حرف (( ن )) حذف می گردد.

 

6. واو عطف:

الف :

واو عطف در مواردی حرکت حرف ما قبل خود محسوب می شود(به مصوت کوتاهی تبدیل می شود )

مثال :

(صد عقل و جان اندر پیش بی دست و بی پا آمده)

 

صد عق لُ جا / ن ن در پ یش / بی د س تُ بی / پا آ م ده

_ _ U _ / _ _ U _ / _ _ U _ / _ _ U_

 

مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن

حرف ( و ) در کلمه ی ( عقل و جان ) و ( بی دست و بی پا ) به صورت مصوت کوتاهی برای حرف پیش از خود در آمده است.

 

ب :

گاهی حرف (( واو )) در اواسط رکن ها و غالبا در اواخر ارکان کشش بیشتری پیدا می کند و با حرف پیش از خود به صورت هجای بلند تلفظ می شود و هجای بلند محسوب می گردد.

مثال برای اواسط رکن:

چنان صرف کن دولت و زندگانی

که نامت به نیکی بماند مخلّد

چ نا صر / ف کن دو / ل تو زن / د گا نی

_ U _ /U _ _ /U _ _ /U _ _

 

ک نا مت / ب نی کی / ب ما ند / م خل لد

فعولن / فعولن / فعولن / فعولن

 

مثال برای اواخر رکن:

( به جولان و خرامیدن در آمد سر و بستانی )

 

ب جو لا نو / خ را می دن / د را مد سر / و بس تا نی

U _ _ _ / U _ _ _ / U _ _ _ / U _ _ _

مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن

در کلمه ی ((جولان )) حرف ((واو)) با حرف پیش از خود هجای بلند ساخته است.

 

ج: (( واو )) عطف در آغا ز رکن ها به تلفظ در نمی آید.

مثال:

(وگر باشد شبه تابان کجا در دانگی کردن )

 

و گر با شد / ش به تا با / ک جا در دا / ن گی کر دن

U _ _ _ /U _ _ _ / U _ _ _ /U _ _ _

مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن

 

واو (( وگر )) در آغاز رکن قرار گرفته ویک هجای کوتاه را نشان داده است.

 

 

7.واو بیان حرکت:

واوی است که صحیح لغت دری ملفوظ نیست مانند: واو (تو ،دو ،چو ) که واو، حرکت حرف پیش از خود است و مصوت کوتاهی برای حرف پیش محسوب می شود و در تقطیع حذف می گردد.

مثال:

جهانا چه بد مهر و بد خو جهانی

چو آشفته بازار بازارگانی

ج ها نا / چ بد مه / رُ بد خو / ج ها نی

U _ _ /U _ _ /U _ _ /U _ _

 

چ آ شف / ت با زا / ر با زا / ر گا نی

فعولن / فعولن / فعولن / فعولن

((چو )) در آغاز مصراع دوم یک هجای کوتاه محسوب شده است.

 

نکته : واو بیان حرکت اگر در آخر رکن واقع شود هجای بلند به حساب می آید.

مثال:

(چو من با تو چنین گرمم چه آه سرد می آری )

 

چُ من با تو / چ نی گر مم / چ آ هِ سر / د می آ ری

U _ _ _ /U _ _ _ /U _ _ _ /U _ _ _

مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن

 

((تو)) در آخر رکن اول هجای بلند محسوب شده است.

 

8.واو اشمام ضمه:

(گویی که حرکت ما قبل این واو فتحه بوده و سبب واو بویی از ضمه گرفته است ). واو اشمام ضمه چون به تلفظ در نمی آید از تقطیع حذف می شود مانند واو خواسته و خواب و استخوان و ...

مثال:

(بت پرستان صورتش را سجده می آرند و شاید

گر کند خواجو به معنی آن جماعت را امامی )

بت پ رس تا / صو ر تش را /سج د می آ / رن دُ شا ید

_ U _ _ / _ U _ _ / _ U _ _ / _ U _ _

 

گر ک ند خا / جو ب مع نی/ آ ج ما عت / را ا ما می

فاعلاتن / فاعلاتن / فاعلاتن / فاعلاتن

 

((واو )) در ((خواجو )) ملفوظ نیست و حذف می شود.

 

9. کسره ی اشباعی :

هجای کوتاهی است که باید آن را به هجای بلند تبدیل کرد به عبارت دیگر حرف متحرکی است که می توان یک حرف صامت بر آن افزوده (به شرطی که این افزایش در وزن شعر مشکلی ایجاد نکند ).به جهت آن که این هجای کوتاه همیشه پس از مضا ف می آید آن را کسره ی اشباعی گفته اند.

مثال:

(اگر لذّ ت ترک لذّت بدانی

دگر لذّت نفس لذّت نخوانی )

در این بیت کلمه ی لذّت چهار بار تکرار شده است که در دو مورد مضا ف واقع شده است.

(لذّ ت ترک ) و ( لذّ ت نفس ) که در هر دو مورد (( تا )) لذ ت باید به هجای بلند تبدیل شود.

به عبارت دیگر می توان یک صامت مثلا ً (( ش )) در آخر هر دو افزوده و بیت بالا را به صورت زیر خواند:

اگر لذّتش ترک لذّت بدانی       دگر لذّتش نفس لذّت نخوانی

 

یاد آوری: این نکته ضروری است که کسره ی هرمضافی کسره ی اشباعی نیست مثلا ًما نمی توانیم در آخر کلمه ی (( ترک )) که مضاف است حرف صامتی بیفزاییم و بگوییم:((اگر لذّتش ترکش لذّت بدانی )) به وضوح می بینیم که وزن شعر شکسته می شود و شعر وزن خود را از دست می دهد.

 

مثالی دیگر:

بتی دارم که گرد گل ز سنبل سایبان دارد      بهار عارضش خطّی به خون ارغوان دارد

 

ب تی دا رم / ک گر د- ِ گل / ز سن بل سا / ی با دا رد

U _ _ _ /U _ _ _ / U _ _ _ / U _ _ _

ب ها ر-ِ عا / رضش خط طی / ب خو ن-ِ ار / غ وا دا رد

مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن

کسره ی (( د )) و (( ر )) و (( ن )) در کلمات ((گرد )) و ((بهار)) و((خون)) کسره ی اشباعی است و حروف آخر این کلمات هجای بلند محسوب می شوند.

 

10. هجای کشیده :

الف : یک مصوت کوتاه و سه صامت و یا یک مصوت بلند و دوصامت مانند:

(( چرخ )) و ((هفت )) و (( روز )) و ((خواب )) در مثال های زیر این گونه هجای کشیده جز در آخر مصراع ها به یک هجای بلند و یک هجای کوتاه تبدیل می شود.

مثال:

(ور از نه چرخ بر تازی بسوزی هفت دریا را

بدرّم چرخ و دریا را به عشق و صبر و پیشانی)

و رز نه چر / خ بر تا زی / ب سو زی هف / ت در یا را

U _ _ _ / U _ _ _ / U _ _ _ / U _ _ _

ب در رم چر / خُ در یا را / ب عش قو صب / رُ پی شا نی

مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن

چنان که می بینیم هجای کشیده ( چرخ و هفت ) هری ک به یک هجای بلند و یک هجای کوتاه تبدیل شده است امّا در مصراع دوم حروف آخر کلمات (چرخ و عشق و صبر ) به و سیله ی واو عطف به هجاهای بلند و کوتاه تبدیل شده است.

 

ب:یک مصوت بلند و سه صامت مانند (( کیست )) و ((کارد )) و (( سوخت )) (که در آن ها سه حرف ساکن دیده می شود ). در این موارد صامت سوم حذف می شود آن گاه مانند مورد الف در هجای کشیده عمل می شود.

مثال:

( آن کیست که کز روی کرم با ما وفاداری کند

بر جای بد کاری چون من یک دم نکو کاری کند)

آ کی س کز / رو ی-ِ ک رم / با ما و فا / دا ری ک ند

_ _ U _ / _ _ U _ / _ _ U _ / _ _ U _

بر جا ی بد / کا ری چ من / یک دم ن کو / کا ری ک ند

مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن

از کلمه ی (( کیست )) ( ت ) حذف شده و بقیه به یک هجای بلند و یک هجای کوتاه تبدیل شده است.

 

مثالی دیگر:

((گر موی من چون شیر شد از شوق مردن پیر شد       من آرد گندم نیستم چون آمدم از آسیا ))

در کلمه ی (( آرد )) حرف ( د ) حذف می شود و (( آر )) به یک هجای بلند و یک هجای کوتاه تبدیل می شود و در کلمات (شیر و پیر و نیستم و آسیا )

هجاهای کشیده به یک هجای بلند و یک هجای کوتاه تبدیل می شوند.

 

11.یإ مفتوح و یإ مختوم به مصوت بلند (( آ )،

که ماقبلش حرف مکسور باشد مانند) سیه و گیاه و بیا ) در این موارد حرف پیش از( یإ ) یک هجای کوتاه محسوب می شود و یا با حروف بعد یک هجای بلند و یا یک هجای کشیده را تشکیل می دهد.مثلأ ((سیه )) به ( س یه( U - ) و(( گیاه )) به ( گ یاه ( U - . ) و (( بیا )) به ( ب یا ( U - ) تقطیع می شود.

مثال:

میان نعره ها بشناخت آواز مرا آن شه

که صافی گشته بود آوازم از انفاس حیوانی

م یا ن-ِ نع / ر ها بش نا / خ آ وا ز-ِ / م را آ شه

U _ _ _ / U _ _ _ / U _ _ _ / U _ _ _

مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن

شاهد مثال در کلمه ی (میان ) است که ((میا )) به یک هجای کوتاه و یک هجای بلند تقطیع شده است.

مثال دیگر:

بیاور می که نتوان شد ز مکر آسمان ایمن

ب یا ور می / ک نت وا شد / ز مک ر-ِ آ / س ما ای من

U _ _ _ /U _ _ _ / U _ _ _ /U _ _ _

مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعیلن

((بیاور )) به یک هجای کوتاه و دو هجای بلند تقطیع شده است.

چند تمرین جالب برای درس عروض و قافیه

در آموزش قافیه و عروض، مهم‌ترین نکته، مشارکت دانش‌آموزان است. از آنجا که عروض و قافیه یک بحث موسیقایی است، در کلاس‌های آن معمولاً سروصدا زیاد است. بچه‌ها برایکشف وزن و موسیقی شعرها، ابیات را با آهنگ می‌خوانند و تکرار می‌کنند. همین امسال، چند بار معاون‌های مدرسه درِ کلاس مرا باز کردند تا ببینند در کلاس هستم یا نه! بر این باورم که موسیقی را در سکوت نمی‌توان آموخت یا دست‌کم من یکی بلد نیستم. موسیا، آداب‌دانان دیگرند/ سوخته‌جان و روانان دیگرند

 

تمرین اول: اسم کوچک

پس از آموزش علامت‌گذاری‌ هجاها و معادل عروضی آن‌ها از دانش‌آموزان می‌خواهیم که با استفاده از حروف اسم کوچک خود، واژه یا عبارتی بر وزن «فعولن»، «u--» بسازند.

مثال: رسول  ر: رهایی  س: سلامت  و: وراثت  ل: لیاقت

حسین ح: حرارت س: سعادت  ی: یکایک  ن: نتایج

این تمرین، مفهوم وزن را به شکل عملی و تجربییاد می‌دهد و از آنجا که پاسخ‌های هر کس متفاوت است و هر کس باید خود به جواب برسد، تقلب ثمری ندارد! برای ارکان دیگر هم  این تمرین تکرار می‌شود؛ مثلاً: فاعلاتن.

مثال: رسول  ر: راز اکبر  س: سال زیبا  و: وام بی‌جا  ل: لوله‌سازی

حسین  ح: حمله کردم س: سبزه زاران  ی: یادگاری   ن: ناسپاسی

 

تمرین دوم: غزل‌سازی

پس از آموزش قواعد یک و دو قافیه، از دانش‌آموزان می‌خواهیم که به گروه‌های چهارنفره تقسیم شوند. سپس به هر گروه یک قالب خالی غزل را که در آن فقط حروف اصلی و ردیف نوشته شده است، می‌دهیم. من برای این تمرین از غزل‌های حافظ استفاده می‌کنم. از گروه‌ها می‌خواهیم که ابتدا واژه‌های قافیه را درست کنند و سپس با جمله‌سازی مناسب غزل را تکمیل کنند. نتیجه این تمرین در حد معجزه است. غزل‌هایی ساخته می‌شود که خود بچه‌ها هم باور نمی‌کنند آن‌ها را ساخته‌اند. این تمرین برای تقویت اعتماد‌به‌نفس دانش‌آموزان و ایجاد علاقه به شعر و شاعری بسیار سودمند است. دو نمونه از کار دانش‌آموزان را در اینجا تقدیم می‌کنم؛ با این توضیح که اصلاً در غزل‌ها دست نبرده‌ام.

ابتدا قالب خالی غزل را، که فقط حروف اصلی و الحاقی قافیه و ردیف در آن نوشته شده است، به گروه‌ها می‌دهیم:

(1)

---------------1 بگردان       ------------1 بگردان

---------------                  ------------1 بگردان

---------------                   ------------1 بگردان

---------------                   ------------1 بگردان

 

و این هم غزلیکه دانش‌آموزان با این قالب ساخته‌اند:

مرا از این قفس‌ رها بگردان        مرا از این بلا جدا بگردان

اگر نی‌ام غلام حلقه به گوشت     بیا مرا محتاج خدا بگردان

دل می‌رود همین بس که در کنارم یارم    مرا از یار و یار از ما بگردان

از این غم‌ها که دل‌ها خون کرده    بیا و دل‌های ما را آشنا بگردان

در دریاییکه طوفان‌ها در خروش‌اند  من قطره‌ام دلم را دریا بگردان

عیاریکه ندارد این دل من    مس وجودم را طلا بگردان

مرا چون فرهاد کوه‌کن شیرین بگردان   مرا مجنون و او را لیلا بگردان

 و در پایان این سخن عشق   لیلا را با من هم صدا بگردان

سرایندگان این غزل گروهی: رضا زمانی، ابوالفضل رحیمی، ابوالفضل قرابیگی، بهمن قربانی

 

--- -َ ر+ ی نیست که نیست    -- -َ ر+ ی نیست که نیست

----------------------     -- -َ ر+ ی نیست که نیست

----------------------     -- -َ ر+ ی نیست که نیست

---------------------      -- -َ ر+ ی نیست که نیست

----------------------    -- -َ ر+ ی نیست که نیست

 و این هم غزلیکه دانش‌آموزان با این قالب ساخته‌اند:

در این عالم غمناک دلبری نیست که نیست

ز یار من خسته خبری نیست که نیست

دگر از آن کوچه دردناک مگذر

که از آن کوچه غمناک ثمری نیست که نیست

در این بیابان تنها مانده‌ام

به هر کجا که می‌نگرم هم‌سفری نیست که نیست

«تو را من چشم در راهم» 

اما زتو خبری نیست که نیست

در این عالم هستی ز هیچ یاری وفا نیست

در آن کوچه خاموش رهگذری نیست که نیست

دوستانم دشمن جانم شده‌اند ولی

چه کنم که چاره دگری نیست که نیست

در این عالم گریان همه خاموش‌اند

در آسمان شهر ماتم‌زده قمری نیست که نیست

سرایندگان این غزل گروهی: حسین فردی، مصطفی صفایی، رامین نعمتی، عرفان سلیمی

 

 

تمرین سوم: تصحیح نسخه

این بازی برای آموزش وزن کلمات مناسب است. پنج بیت را که برخی از واژه‌هایش افتاده است، به هر گروه می‌دهیم. واژه‌های افتاده را با افزودن چند واژه اضافی دیگر در بالای ابیات می‌آوریم. هر گروه باید جاهای خالی را با استفاده از این واژه‌ها پر کند. نمونه‌ای از این تمرین را تقدیم می‌کنم.

(دوست- طعم - بوسه- نبات- باغ - لبت - مستی-  عاشق- گردی- خانه- زمانه- از- راز - بخت)

1. چگونه u- تو باور کند بهاران را؟

که سال‌ها نچشیده است u- باران را

2. عید آمد و ما uu- خود را نتکاندیم

-- نستردیم و غباری نفشاندیم

3. با آنکه -u عامل بیماری قند است

آهسته بگو قیمت یکu- به چند است؟

4.  -- نه از پیاله نه از خم شروع شد

- جاده سه‌شنبه شب قم شروع شد

5. تا تو با منیu-u با من است

u- و کام جاودانه با من است

جلسه آخر آموزش وزن شعر - عروض و قافیه

مراحل تقطیع:

 

 

 

1/ درست و روان خواندن شعر با رعایت اصول دکلماسیون و حذف آنچه در خط هست ولی تلفظ نمی شود.

 

2/ هجا هجا خواندن تمام ابیات بر اساس تلفظ نه کتابت (مثل بخش کردن کلمات در کلاس های ابتدایی).

 

3/ هجا هجا نوشتن مصراع اول و سپس هجا هجا نوشتن مصراع دوم در زیر مصراع اول به گونه ای که هجاهای مصراع دوم به ترتیب دقیقاً در زیر هجاهای مصراع اول قرار گیرد.

 

4/ قرار دادن علائم هجایی کوتاه و بلند (U , ـ ) در زیر هجاها

 

5/ گروه بندی هجاها (بنا به توالی و تکرار: دوتا دوتا ـ چهارتا چهارتا ـ سه تا سه تا ـ پنج تا پنج تا ـ هفت تا هفت تا

 

 ـ هشت تا هشت تا)

 

6/ اگر مصراع دارای دو گروه هفت تایی یا هشت تایی باشد, هر گروه آن مجدداً به دو گروه (3 و 4 یا 4 و 3)  و (4 و 4) تقسیم می شود.

 

7/ اگر هجاهای کوتاه و بلند پراکنده باشد نه مرتب و مکرر, بیت دارای وزن ناهمگون است. در این صورت بندهای  5 و 6 قابل اجرا نیست. می توان به وسیله ی حفظ اوزان ناهمگون, وزن را بر بیت عرضه کرد و گروه بندی مناسب را انجا داد. (ناگفته نماند که این روش پس از آموخته شدن کامل ذهن با اوزان, در مورد تمام وزن ها به کار گرفته  می شود).

 

8/ گذاشتن معادل برای گروه های هجایی مطابق جدول ارکان عروضی (مثل U ـ ـ = فعولن).

 

9/ تعیین نام وزن شعر= کجایید ای شهیدان خدایی ← مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل (فعولن) ← وزن ساده ی مفاعیلن سه رکنی ناقص

 

مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن ← وزن همگون مفعول مفاعیلن کامل « دوری»

جلسه چهارم آموزش وزن شعر - عروض و قافیه

 قواعد برای تقطیع:

 

1/ در هنگام تقطیع, هجای سه حرفی را به یک هجای دو حرفی تقسیم می کنیم:  کار = کا , ر

 

 

 

2/ در هنگام تقطیع, از هجای چهار حرفی, حرف چهارم را افکنده, سپس هجای سه حرفی باقیمانده را مطابق قاعده ی (1) به یک هجای دو حرفی و یک هجای یک حرفی تقسیم می کنیم: دوست ← دوس ← دو , س

 

 

 

3/ در آخر مصراع هجای سه حرفی و چهار حرفی به دو هجا تقسیم نمی شود بلکه با همان شکل, یک هجای دو حرفی محسوب می گردد.

 

 

 

4/ در هجای سه حرفی اگر حرف دوم, مصوت بلند و حرف سوم (ن) ساکن باشد, مصوت بلند را به مصوت کوتاه تبدیل می کنیم ( می توان به جای تبدیل مصوت بلند به مصوت کوتاه (ن) را حذف کرد). مانند: جان ← جُن  /   چون ← چُن /   زین ← زِن   یا   جان ← جا  و... (حذف نون)

 

اما به ندرت اتفاق می افتد که باید مطابق بند (1) عمل گردد.

 

مانند: قامت آزاده را ز راه تملق/ پیش فرومایگان ( فـُ  رو  ما  ی  گا  ن ) (U - - U - U )خم نتوان کرد.

 

 

 

5/ حروف مشدد را دو حرف باید به حساب آورد. مانند: معطّر ← مـُ    عطـ   طر     (U - -  )

 

 

 

6/ گاهی به جای دو هجای کوتاه (U U ) یک هجای بلند قرار می گیرد. مانند: گردم (- -)  =    گر  د  م   ( - U U ) /  دانا (- -) = دا  نـ  ا (- U U ) / ستمکاران (U- -  -) = سـ  تم کا  ر  ان (U - - U U )

 

 

 

7/ ( ـه , ه ) در کلماتی مانند « دانه » و « بهره » حرف نیست بلکه نماد کسره یا مصوت کوتاه ( ِ ) است و در تقطیع به حساب نمی آید مگر در آخر مصراع که آن را یک صامت ساکن می انگاریم.

 

مانند: گشته (- U ) / همه (U  U ) / شده (U  U )

 

 

 

8/ همزه ای که بر روی ( ـه و ه نماد کسره ) نوشته می شود (ی) مکسور است و خود به تنهایی یک هجای کوتاه محسوب می شود. مانند: گفتة = گفـ   تِ    ی

 

 

 

9/ حرف عطف (واو) بیشتر ضمه تلفظ می شود و در تقطیع, حرفی مستقل به شمار نمی رود. اما اگر پیش از آن مصوت باشد ( وُ ) خوانده می شود. مانند: تکیه بر تقوا و دانش ← تقوا  وُ  دانش

 

 

 

10/ ( و ) در کلماتی نظیر ( تو, خورشید, خود) نماد ضمه است نه حرفی مستقل. ولی در آخر مصراع, آن را ( واو ساکن ), صامت می شماریم. مانند: تاب بنفشه می دهد طره ی مشک سای تو ( واو در « تو » ساکن تلفظ می شود.

 

 

 

11/ ( و ) در کلماتی نظیر (خویش, خواندن, خواهش) در تقطیع به حساب نمی آید. زیرا عروض مبتنی بر تلفظ است نه کتابت. مانند: خویش = خیش

 

 

 

12/ ( آ ) اگر مستقل تلفظ شود, برابر است با ( عا ) و یک هجای بلند است. مانند: آجل = عاجل 

 

اما گاهی با حرف ساکن پیش از خود پیوسته تلفظ می شود و در این صورت تنها ارزش یک مصوت بلند دارد.

 

مانند: آدم آورد = آدماورد

 

 

 

13/ همزه ی اول کلمه که به شکل (الف) نوشته می شود, گاه مستقل به تلفظ در می آید. مانند: دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما = دو  ش  اَز  -  U -  / و گاه با حرف ساکن پیش از خود پیوسته تلفظ می گردد. مانند: یاران طریقت بعد از این تدبیر ما = بعدَزین   -   U -

 

 

 

14/ در کلماتی که آخرشان به کسره ( ِ ) , ضمه ( ُ ) و نماد کسره یا ضمه ( ـه , ه , و ) ختم شود, گاهی کسره یا ضمه از حد معمول یک مصوت کوتاه کشیده تر تلفظ می شود. در این صورت هجای کوتاه را بلند به شمار         می آوریم. مانند: شبِ تاریک و بیمِ موج و... / از نیِ کلک همه قند / تو بمان ای آنکه چون تو (واو دومین تو ساکن تلفظ شود)

 

 

 

15/ اگر مصوت بلند (ی) در وسط و آخر کلمات به مصوت کوتاه یا بلند دیگری متصل شود, به صامت پیش از آن کسره می دهیم و (ی) مصوت بلند را به (ی) صامت تبدیل می کنیم.

 

مانند: خیابان = خِیابان  /  ساقی = ساقِی / بیا = بِیا  /  روزی = روزِی  /  سیه = سِیه  / تعبیه   = تعبِیه

 

 

 

16/ مصوت بلند (و) گاهی کوتاه تر از حد معمولِ یک مصوت بلند تلفظ می شود و بنابراین یک مصوت کوتاه به حساب می آید (مانند قاعده ی 10). مثال: آهویی = آهُویی  /  سوی = سُوی  /  ابرویت = ابرُویت

 

 

 

17/ عبارات عربی را چنان که خوانده می شود تقطیع می کنیم نه بدان گونه که نوشته می شود.

 

مانند: الا یا ایها الساقی... = اَ  لا  یا  اَی  ی  هَس  سا  قی  اَ  دِر  کأ  سن  و  نا  ول  ها   

 

یا: فی الفَلِواتِ = فِل  فـَ  لـِ  وا  تی

 

 

 

18/ بعضی از مصراع های دارای وزن (ساده ی دو رکنی کامل یا چهار رکی کامل) و (همگون کامل) را می توان به دو مصراع کوچکتر (= دو رکنی ← دو مصراع یک رکنی؛ چهار رکنی ← دو مصراع دو رکنی) تقسیم کرد. این نکته حائز اهمیت است که پایان هر یک از این مصراع های کوچکتر نیز همانند پایان مصراع معمولی است. یعنی اگر آخرین هجای آنها یک حرفی, سه حرفی یا چهار حرفی باشد, باید دو حرفی انگاشته شود.

 

مانند: برگ درختان سبز در نظر هوشیار /  آغاز عالم غلغله پایان عالم زلزله / عشقی و شکری با گِله آرام با زلزالها

 

 

 

19/ (مفتعلن) و (مفاعلن) می توانند در بسیاری از موارد به جای هم بنشینند, بی آنکه آهنگ و وزن شعر مختل شود.

 

مفتعلن به جای مفعالن ← بهار شد بهار شد وطن چو لاله زار شد / تا که شمارد این همه لاله ی بی شمار را ← مفاعلن مفاعلن مفاعلن مفاعلن ← مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن

 

مفاعلن به جای مفتعلن ←  مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن ← مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفاعلن

 

 

 

20/ هرگاه اولین رکن مصراعی (فعلاتن) باشد می تواند به جای آن (فاعلاتن) بیاید. ولی عکس آن جایز نیست.

 

فعلاتن فعلاتن فعلن ←  فاعلاتن فعلاتن فعلن

 

 

 

21/ هرگاه آخرین رکن مصراعی (فَعِلن) باشد, می توان به جای آن (فع لن) آورد.

 

مانند: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن = مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لن

 

بنابراین دو قاعده اگر اول مصراع فعلاتن و آخر آن فعلن باشد بیت ممکن است به چهار احتمال تقطیع شود.

 

مثالی چند برای دو قاعده ی (20 و 21) : لب شیرین گشود و با من گفت / وز شکرخنده ریخت آب از قند ← فعلاتن (= فاعلاتن) مفاعلن فعلن (= فع لن)

 

 

 

22/ در برخی از مصراع ها و ابیات گاه چنان پیش می آید که با تغییر جای «تکیه» می توان آن مصراع یا بیت را به دو یا چند وزن خواند. وزن اصلی مصراع یا بیت « دو وزنی » را باید از وزن بقیه ی مصراع ها یا بیتها تعیین کرد.

 

مانند:

 

ـ ای مه رخشان شب افروز من (1: مفتعلن مفتعلن مفتعل / 2: فاعلاتن فاعلاتن فاعلن)

 

ـ ای ز عکس رخ تو آینه ماه (1: فعلاتن مفاعلن فعلن / 2: فاعلاتن مفاعلن فعلن / 3: فعلاتن (= فاعلاتن) فعلاتن فعلن)

 

ـ در مصراع اول بیت زیر می توان با افزودن یک حرف تغییر آهنگ ایجاد کرد:

 

لب بر لب نی بر سنگی نشستم/ سر کرد نی با من نوای کوهساران ← مستفعلن مستفعلن مستفعلن فع

 

لب بر لب نی بر سر سنگی بـ + نشستم ← مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیل

جلسه سوم آموزش وزن شعر - عروض و قافیه

راهنمای جدول

 

( ا . م . پ ) = آغاز . میان . پایان  مصراع قرار می گیرد   

 

( ف ا ) = فقط آخر مصراع

 

( غ ا ) = غیر آخر

 

 

 

جدول ارکان عروضی

 

یک هجایی	دو هجایی	سه هجایی	چهار هجایی
فَع ← ـ     ( ف ا)	U  فَعَل← ـ       ( ف ا )	فَعِلُن ← U U ـ      ( ا . م . پ )	فَعِلاتُ ← U U ـ U        ( غ ا )
	فَع لُن ←  ـ ـ     ( ا . م . پ )	- -U← فَعولُن      ( ا . م . پ )	U U  فَعِلاتن ← ـ ـ          ( ا . م . پ )
		فاعِلُن ← ـ U ـ      ( ا . م . پ )	مُفتعِل ← ـ U ـ    ( غ ا )
		مفعولُ ← ـ ـ U          ( غ ا )	مُفتعِلُن ← ـ U U ـ    ( ا . م . پ )
		مفعولُن ← ـ ـ ـ        ( ا . م . پ )	مَفاعِلُ ← U ـ U U    ( غ ا )
			مَفاعِلُن ← U ـ U ـ        ( ا . م . پ )
			مَفاعیلُ ← U ـ ـ U     ( غ ا )
			مَفاعیلُن ← U ـ ـ ـ       ( ا . م . پ )
			فاعِلاتُ ← ـ U ـ U     ( غ ا )
			فاعِلاتُن ← ـ U ـ ـ        ( ا . م . پ )
			مُستفعِلُ ← ـ ـ U U     ( غ ا )
			مُستفعِلُن ← ـ ـ U ـ        ( ا . م . پ )

جلسه دوم آموزش وزن شعر - عروض و قافیه

• هجا

 

هجا (بخش) یک واحد گفتار است که با هر ضربه ی هوای ریه به بیرون رانده می شود.

 

 

 

انواع هجا

 

در وزن شعر, هجاهای فارسی از نظر امتداد (تعداد حروف) سه نوع اند: کوتاه , بلند , کشیده:

 

1ـ هجای کوتاه: که دارای دو حرف است با علامت U مانند کلمات نَ (نه), تُ (تو).

 

2ـ هجای بلند: که دارای سه حرف است با علامت ـ مانند کلمات سر, پا.

 

3ـ هجای کشیده: که دارای چهار یا پنج حرف است با علامت ـ U مانند کلمات نرم, سرد, پارس و کاشت.

 

هر هجای کشیده معادل است با یک هجای بلند و یک هجای کوتاه. یعنی سه حرف اول برابر یک هجای بلند و یک یا دو حرف بعد معادل یک هجای کوتاه است. مثل واژه های:

 

نَََر م       سَر د

 

ـ  U      ـ  U

جلسه اول آموزش وزن شعر - عروض و قافیه

• آموزش عروض و قافیه به ساده ترین شکل

 

1. مصوت و صامت

حرف ملفوظ بر دو گونه است:

• مصوت
• صامت

• مصوت: 

زبان فارسی دارای سه مصوت کوتاه و سه مصوت بلند است.

مصوت های کوتاه (= حرکات عبارتند از:   َ    ِ   ُ مثلاً در کلمات « سَر » , « دِل » , « پُل » , حرکات حرف هستند

اما در خط فارسی به صورت اِعراب رو یا زیر حرف قرار می گیرند و بعد از آن تلفظ می شوند,

مثلاً در کلمه ی « دِل » که به صورت « د ِ ل » به تلفظ در می آید.)

مصوت های بلند عبارت است از « و » , « ا » , « ی » مثلاً در واژه های « کو » , « پا » ,« سی » .

ـ علامت « و » در خط فارسی نماینده ی سه حرف ملفوظ است. مثلاً در واژه های « تو » , « سود » ,« وجد ».

به علاوه در کلمه ای مثل « نو » (ن +  ُ + و ) نماینده ی دو حرف ملفوظ است.

علامت « ی » نیز نماینده ی دو حرف ملفوظ متفاوت است.

مثلاً در واژه های « سی » که مصوت بلند است و « وی » که صامت است.

• صامت:

• زبان فارسی دارای 23 صامت است:

ء (= ع) , ب , پ , ت (= ط) , ج , چ , خ , د , ر , ز (= ذ, ظ, ض) , ژ , س (= ث, ص) , ش , غ (= ق)

, ف , ک ,   گ , ل , م, ن , و (در اول کلمه ی « وجد » ) , هـ (= ح) , ی (در اول کلمه ی « یاد »)